De zegswijze ‘In Rome zijn er meer kerken dan dagen in een jaar’ inspireert mij om in deze mini-reeks enkele kerken in de kijker te zetten die telkens het achtervoegsel ‘fuori le mura’ dragen. Ze liggen dus niet in het historische hart van de stad en zijn daarom vaak iets minder bekend bij het grote publiek, tenzij bij de echte pelgrim natuurlijk. Fuori le mura betekent letterlijk ‘buiten de muren’. Hiermee worden de stadsmuren van Rome bedoeld. Deze kerken werden vaak gebouwd boven op het (soms vermeende) graf van een christelijke martelaar en aangezien er geen doden binnen de stadsmuren begraven werden, vinden we deze buiten de muren terug.
In dit deel van deze reeks hebben we het over de Basilica di San Sebastiano fuori le mura (Basiliek van Sint-Sebastiaan buiten de Muren), één van de zeven pelgrimskerken in Rome, gewijd aan de heilige Sebastianus van Rome, één van de vroege christelijke martelaren.
Net als de meeste andere martelaren stierf ook hij een vreselijke dood: in 288 zou hij op het Marsveld in Rome doorzeefd zijn met pijlen door boogschutters van het Romeinse leger, een leger waarin hij zelf jaren dienst deed als officier. De heilige Irene wilde hem begraven maar merkte dat hij nog leefde. Ze nam hem mee naar huis en verzorgde hem. Enkele dagen later stond Sebastianus al op de trappen van de tempel om de keizer te vragen de christenen niet langer te vervolgen. Hij werd echter meteen opnieuw gearresteerd en in het Circus van Rome doodgeknuppeld.
Zijn lichaam werd in de Cloaca Maxima (hoofdriool van Rome) gegooid. De heilige Lucina (of Irene) begroef hem in de catacomben aan de Via Appia naast dat van de heilige paus Fabianus vlakbij de toenmalige kerk van de apostelen Petrus en Paulus omdat beide apostelen hier ook eerst begraven lagen. De kerk werd reeds in de vierde eeuw gebouwd onder keizer Constantijn de Grote omdat een groot aantal pelgrims de plek bezochten. Sebastianus was waarschijnlijk afkomstig uit de Franse stad Narbonne, maar de heilige Ambrosius was er zeker van dat hij uit zijn bisschopsstad Milaan kwam. Daarom wordt hij ook wel Sint Sebastiaan “van Milaan” genoemd.
Sebastianus was een graag gezien officier in het Romeinse leger en de praetoriaanse garde. Hij was een gunsteling van keizer Diocletianus die bekend stond als meedogenloos christenvervolger. Toen Sebastianus zich bekeerde tot het christendom werd hij, ondanks zijn positie, tot de marteldood veroordeeld. Hij is nu een patroonheilige van de stad Rome en zijn naamdag wordt jaarlijks gevierd op 20 januari. Op die dag kun je verschillende misvieringen bijwonen in de kerk en is er in de catacomben een processie waarbij men de litanieën van de Sint Sebastianus zingt.
Op de plek waar de basiliek gebouwd werd, stond op de vloer de inscriptie “ad catacumbas” (bij de grotten). Het woord catacomben werd daar van afgeleid en later gebruikt voor alle ondergrondse begraafplaatsen. In Rome zijn er meer dan zestig. Sint Sebastiaan werd herbegraven in een kapel van de kerk. Later verhuisde zijn hoofd naar een andere kerk in Rome, de Santi Quattro Coronati. Nog later kregen andere relieken een plaats in het Vaticaan en in vele andere kerken en kloosters in Italië en Europa. Er zijn naar verluidt zoveel relieken dat men uit al deze botten wel meer dan één heilige kan samenstellen. Dit zegt veel over de populaire handel in relieken van heiligen die vooral tijdens de middeleeuwen bestond.
In 1612 onderging de kerk een eenvoudige maar complete barokke verbouwing ontworpen door Flaminio Ponzio en onder artistieke leiding van Guido Reni en Giovanni Vasanzio, een uitzicht dat ze tot de dag van vandaag bewaard heeft. Bij opgravingen in de twintigste eeuw ontdekte men onder de kerk oud-romeinse en christelijke graven, antieke huizen en resten van het gebouw van Constantijn. De kerk ligt jammer genoeg niet aan het rustige wandelgedeelte van de Via Appia dat je verderop tegenkomt. De auto’s razen hier voorbij en er is amper sprake van voetpad. Vanuit het centrum is het daarom geen slecht idee om de bus tot hier te nemen.
Vóór de kerk bevindt zich een eenvoudig pleintje en aan de rechterkant is de toegang tot de catacomben. Bij de ingang is een triclia te zien, een antiek gebouw dat gebruikt werd door de rouwenden voor het begrafenismaal. De mooie symmetrische kerkgevel werd voltooid in 1613. Ze bestaat uit een portiek met drie bogen aan de onderkant die bovenaan overeenkomen met drie grote ramen gescheiden door pilaren. De onderste bogen worden ondersteund door granieten zuilen uit de oude basiliek van Constantijn.
Het interieur bestaat uit een eenvoudig schip met een indrukwekkend plafond uit houtsnijwerk. Het geeft de patroonheilige Sint Sebastiaan en wapenschilden van kardinaal Scipione Borghese en paus Gregorius XVI weer.
De kerk bevat enkele interessante bezienswaardigheden zoals de voetsporen van Christus in marmer (waarvan een kopie een beetje verderop in het kerkje Quo Vadis? te zien is), één van de pijlpunten waarmee Sint Sebastiaan werd doorzeefd, een stuk zuil waaraan hij wellicht was vastgebonden, een fraai liggend beeld van de heilige van de hand van Giuseppe Giorgetti, een christusbuste van Bernini, enkele achttiende eeuwse zijkapellen met altaren en werken van Carlo Maratta, Alessandro Specchi, Filippo Barigioni en Carlo Fontana.
De houten deuren aan weerszijden van de basiliek geven toegang tot wat er overblijft van het oorspronkelijk ronde schip van de oude basiliek van keizer Constantijn en geven toegang tot een klein museum en de in- en uitgangen van de catacomben. De toegang tot de kerk is gratis, de catacomben zijn betalend.
Sint-Sebastiaan is gedurende eeuwen een geliefd onderwerp bij kunstenaars en dan vooral in de schilderkunst. Hij wordt af en toe afgebeeld als Romeins soldaat maar vooral (bijna) naakt zodat de schilder zich kon uitleven in de expressie van het menselijk lichaam (zie bv. een werk van Guido Reni, hieronder). Sint-Sebastiaan is bekend als patroon van de pestlijders. De pijl was in de middeleeuwen immers metafoor voor deze ziekte die door God (of engelen) als straf op de mensen werd afgevuurd.
Daarnaast kun je zijn voorspraak vragen tegen tegen besmettelijke ziekten, beroerte, buikloop, koorts, lepra, stomheid, waanzin, zweren, godsdiensthaat, ketterij en veeziekten. Tevens is hij patroon van schuttersverenigingen, zieke kinderen, invaliden, stervenden, soldaten, ridders, oorlogsslachtoffers; boogschutters, wapen- en vuurwerkfabrikanten, brandweerlieden, politie, ijzerhandelaars, blikslagers, tingieters, ijzerhandelaren, metselaars, steenhouwers, hoveniers, leerlooiers, lakenmakers, kantwerkers, pottenbakkers, behangers, stoffeerders, borstelmakers, atleten en homoseksuelen (omdat hij vaak (bijna) naakt wordt afgebeeld). Een hele lijst dus.
Graag wil ik eindigen met een schietgebedje en weerspreuken die aan hem worden opgedragen:
Sebastiaan, wat moet gij lijden. Ik zie de scherpe pijlen snijden. Diep in uw vlees, uw hart, uw hoofd.
En nóg zingt gij: God zij geloofd. O, mocht ik, als mij pijnen slaan. Zo fier en dankbaar blijven staan.
Weerspreuken (20 januari)
• Vriezen op Sint-Sebastiaan, is op Lichtmis gedaan.
• Sint-Antoon en Sint-Sebastiaan komen met het hardste van de winter aan.
• Met Sint-Sebastiaan komen de harde koppen aan.
• Sebastiaan was geen kniezer, maar blijft een grote vriezer.
Deze basiliek kom je tegen tijdens de Romewandelingen “Via Appia Antica“, “Parco dell’Appia Antica” en “Giro delle sette chiese“.
Links:
- Website van de basiliek: www.catacombe.org/basilica.html
- Website van de catacomben: www.catacombe.org
- Website van het Parco Regionale dell’Appia Antica: www.parcoappiaantica.it
- Parochie: www.vicariatusurbis.org