De S. Maria Antiqua is een van de oudste katholieke kerken gewijd aan de Maagd Maria. Ze is te vinden op het Forum Romanum en dateert uit de 6de eeuw.
Ze werd verlaten in het jaar 847 na een zware aardbeving waarbij een deel van de kerk instortte. Paus Leo IV droeg daarop de titel over aan de basilica di S. Francesca Romana.
Op de ruïnes werd in de 13de eeuw een kleine kerk gebouwd die in de 17de eeuw verbouwd werd tot de S. Maria Liberatrice al Foro Romano. Deze werd dan weer gesloopt in 1899 om de waardevolle antieke kerk terug zichtbaar te maken.
De S. Maria Antiqua werd gebouwd op de plek waar ooit de tempel voor Augustus stond die als verbinding fungeerde tussen het forum en de keizerlijke paleizen op de Palatino.
Toen de Byzantijnen Rome veroverden in 552 herstelden ze niet alleen aquaducten en stadsmuren maar ook een deel van het forum. Ze richtten een rechthoekige zaal met vierkant portiek in als een gebedshuis en wijden het aan de maagd Maria.
Door een kerk te bouwen bovenop een heidens gebouw, geloofde men de heidense geesten te verdrijven. Zo gaat de legende dat paus Silvester I op deze plek een draak doodde. Deze draak was afgebeeld in de tempel van Vesta hier vlakbij.
Opgravingen in de 18de en 19de eeuw brachten sporen van oude fresco’s aan het licht onder de nieuwe kerk. De kerk werd bijgevolg afgebroken waarbij de titel en de iconen in 1909 overgebracht werden naar de kerk S. Maria Liberatrice al Testaccio.
Dankzij giften uit New York en Oslo werden de antieke fresco’s zorgvuldig gerestaureerd en pas sinds 2012 is de kerk terug open voor het publiek (toegang enkel met een SUPER ticket voor het Foro Romano).
De kerk heeft een rechthoekige basiliekvorm met kleine apsis en aan weerszijden kapellen. De fresco’s beslaan vandaag nog zo’n 250 van de 1000 vierkante meter geschilderd tussen de 6de en 9de eeuw. Figuren met een ronde gele aureool zijn heiligen en martelaren terwijl personen met een vierkante nimbus nog in leven waren. De fresco’s zijn van onschatbare waarde o.a. omwille van een Maria op troon, de oudste ooit gevonden afbeelding in dit thema (foto linksboven).
