De skyline van Rome is al eeuwen beroemd om zijn markante koepels. Toch is er nog een ander hoogstaand bouwwerk dat al eeuwen de tijd trotseert en waarvan er vandaag nog tientallen exemplaren te bewonderen zijn: de romaanse campanile of klokkentoren.
Rome telt als hoofdstad van het christendom heel veel kerken, de ene al ouder dan de andere. Veel kerken hebben doorheen de tijd een – of meerdere transformatie(s) doorstaan: een barok interieur (S. Giovanni e Paolo), er werd een nieuwe kerk omheen gebouwd (S. Maria Maggiore), er werd een nieuwe kerk bovenop gebouwd (S. Clemente) of samengevoegd met een andere kerk (S. Lorenzo fuori le mura). En zo heeft elke kerk in Rome wel haar verhaal.
Wat hierbij opvalt, is dat men de middeleeuwse klokkentoren zo goed als altijd ongemoeid heeft gelaten. Zo zijn er vandaag nog een veertigtal min of meer originele romaanse klokkentorens te vinden in Rome. Sommige nog in volle glorie, andere verbouwd of aan het zicht onttrokken.
De allereerste kerken in Rome werden gebouwd naar het voorbeeld van de eerste (nu verdwenen) basiliek van Sint-Pieter gesticht door keizer Constantijn. Men had in Rome een enorme voorraad aan zuilen, kapitelen en marmer uit de ruïnes van de oudheid waarmee men volop aan de slag kon om nieuwe kerken te bouwen.
Vanaf het jaar 1000 werd het gebruikelijk om naast de kerk ook een klokkentoren te bouwen. Die had als taak de gelovigen op te roepen voor de mis en met klokgelui de parochie op de hoogte te stellen van gevaar, een brand, een overlijden, een geboorte, een bruiloft. Elke toren had zijn eigen klokkenstel met typische bijhorende klank. Elke parochiaan herkende de klank van “zijn” toren blindelings. Je mag gerust stellen dat het hele dagelijkse leven in de middeleeuwen volledig was opgebouwd op het luiden van de klokken.
In heel Italië werden verschillende torentypes ontwikkeld. Denk aan de ronde smalle torens in Ravenna, de Toscaanse zoals de sierlijke scheve toren in Pisa en de sobere Lombardische met meer openingen naar boven toe. Wist je dat in Rome een geheel eigen type werd gebouwd dat we nergens anders terugvinden? Het zijn sierlijke lichte bakstenen constructies met slanke zuiltjes in de open vensterbogen. De zuiltjes zijn uit wit natuursteen of marmer en hebben een kapiteel en zijn soms gerecycleerd uit de oudheid.
Vrijwel alle Romeinse campanili volgen dezelfde indeling: onderaan het sterkste deel – dus meest gesloten – met spaarvelden (verdiepte muurvlakken) afgewerkt met een rondboogfries. Daarboven dan verschillende etages met vensterbogen. Tussen elke etage is er als scheiding een versierde profiellijst met tenslotte helemaal bovenaan een kroonlijst als dakrand.
De hoogste etages hebben open vensterbogen om de klokken te laten klinken. We onderscheiden een monofoor (één boog), bifoor (twee bogen), trifoor (drie bogen) en quadrifoor (vier bogen). Opgelet, tel je vier bogen maar slechts twee zuiltjes dan spreken we van een dubbele bifoor (twee maal twee bogen). De bogen zijn altijd netjes afgewerkt met een bakstenen reliëfband.
De profiel -en kroonlijst is opgebouwd uit verschillende laagjes. Een dunne vlakke deklijst, een tandfries met denti di sega (muizentandjes) en een bredere kraagsteen in wit marmer of natuursteen.
Een heel fraai kenmerk van de Romeinse klokkentorens zijn de bacini: geglazuurde bordjes in diverse vormen en kleuren die in het metselwerk zijn vastgezet. In die tijd was de kunst van het geglazuurd aardewerk een specialisatie uit de Arabische wereld. We zien dus een Moorse decoratie opduiken op christelijke kerktorens wat toch opvallend is voor de hoofdstad van het Christendom in tijden van kruistochten en angst voor de oprukkende Islam. Doorheen de eeuwen zijn heel wat bacini verkleurd – of erger nog – verloren geraakt. Al wat rest zijn dan lege uitsparingen in de bakstenen muren.
Het is uiteraard niet mogelijk om alle nog bestaande torens in dit artikel te bespreken. Ik geef je daarom graag mijn persoonlijke top vijf mee. Richt je blik tijdens je volgende Romereis eens af en toe naar boven en bewonder de kunstige vaardigheden van de middeleeuwse ambachtslui.
De Santa Maria Maggiore. Met 75 meter lengte de hoogste campanile in Rome. Jammer genoeg beschadigd in de veertiende eeuw maar zo origineel mogelijk hersteld. Ook de grote wijzerplaat is later toegevoegd. De bovenste etages hebben dubbele biforen met telkens twee zuiltjes. Er zijn nog heel wat kleurrijke bacini aanwezig en elke etage is afgeboord met een fraaie profiellijst met muizentandjes. Tip: dagelijks kun je met een gids de mozaïeken in de voorgevel bewonderen waarbij je bij goed weer eventjes op het dak mag staan. Van daaruit heb je een schitterend zicht op de campanile.
De San Giovanni a Porta Latina. Dit prachtige kerkje staat wat verstopt vanop straat gezien. De sierlijke campanile telt vijf etages waarvan de drie bovenste triforen met witte zuiltjes hebben. Je ziet heel goed de lege uitsparingen waarin ooit de bacini zaten. Zowel de kerk als de toren zijn echte pareltjes van middeleeuwse architectuur en nog redelijk onbekend bij de meeste Romebezoekers.
De Santa Maria in Cosmedin. Een schitterende slanke hoge toren van 34 m lengte met zeven etages waarvan de vier hoogste triforen met zuiltjes hebben. De zuiltjes dateren uit de oudheid. Moeilijk te zien vanop straat zijn de rijk versierde kapitelen in de hoogste etage. Wie vlak onder de toren staat en naar omhoog kijkt, merkt op dat de toren lichtjes om zijn as gedraaid is. Elke etage is gedecoreerd met groene bacini.
De Santi Giovanni e Paolo. Deze campanile is gebouwd bovenop de resten van de antieke tempel van Claudius, wat je heel goed kunt zien aan de basis. Deze sierlijke toren uit de twaalfde eeuw is versierd met kleurrijke marmeren platen en majolica in diverse vormen waaronder kruisjes, vierkanten en rondjes. De grootste hebben Arabische opschriften en zijn kopieën. De originelen worden in de kerk bewaard. Opvallend aan de toren is het lege tabernakel op de tweede etage waar ooit een beeldje stond. Let op de zuiltjes in de bogen, ze zijn allen verschillend en dateren uit de oudheid.
De Santa Francesca Romana. Deze slanke hoge toren uit de twaalfde eeuw kun je het best bewonderen vanop de Palatijn of de achterkant van het Capitool. Hij domineert als het ware het hele Foro romano met het Colosseum in de achtergrond. Net onder de dakrand is een leeg tabernakel waar ooit een beeldje stond. De bovenste drie etages hebben dubbele biforen met zuiltjes die een opvallend groot kapiteel hebben gekregen. Er zijn heel veel gekleurde bacini te zien en marmeren kruisjes.