Praktisch
Startpunt: metrohalte Circo Massimo
Eindpunt: metrohalte Vittorio Emanuele
Afstand: 8 km
Beschrijving Romewandeling “middeleeuwse torens”
Vandaag is het amper te geloven maar Rome telde in de middeleeuwen meer dan 300 uit de kluiten gewassen torens die samen met kerktorens en wachttorens (van de stadsmuren) de stad een verticale, grillige en puntige vorm gaven. Zoals we ons vandaag het silhouet van San Gimignano (Toscane) voor de geest halen. De torens waren eigendom van adellijke en machtige families en stonden symbool voor het feodale systeem.
Vandaag zijn er nog een vijftigtal torens fysiek over in Rome. Sommige heel duidelijk herkenbaar in het straatbeeld, andere totaal verbouwd en gecamoufleerd weggestoken in modernere gebouwen. In deze wandeling gaan we op zoek naar 23 goed herkenbare torens die zich in het historische centrum bevinden. Ze waren meestal bewoond, de zogenaamde “casatorre” en behoorden tot de bekende Romeinse adellijke families, herkenbaar aan de huidige benaming van de toren. De middeleeuwse torens vormen een interessant aspect van het Romeinse straatbeeld waar de meeste toeristen – die zich meestal focussen op antieke oudheid en barok – aan voorbijgaan.
In de middeleeuwen werden er rond Rome ook verschillende verdedigingstorens gebouwd waarvan een deel vandaag nog overeind staat. Verschillende wijken zijn naar deze torens genoemd zoals bv. Tor Sapienza, Tor Fiscale, Tor Vergata, Tor Marancia, Tor Tre Teste, enz… Deze torens dienden oorspronkelijk om Saraceense piraten op te merken maar deden later dienst als verdedigingspunt van het grondgebied.
We starten aan metrohalte Circo Massimo. In het voormalige circus staat de Torre della Moletta. In de middeleeuwen raakte het circus in verval en werd het bedekt met moestuinen en boerderijtjes. De familie Frangipane was lange tijd eigenaar. Begin jaren ’30 van vorige eeuw werd alles afgebroken waarbij de toren als enige overbleef. Hij maakte deel uit van een verdedigingssysteem (nu verdwenen) op de Palatijn dat de Frangipanes gebouwd hadden om hun gebied te beschermen. De naam “Moletta” verwijst naar een watermolen die naast de toren stond. Je kunt vandaag de toren bezoeken en beklimmen (toegang betalend).
Sla links af Via dei Cerchi tot het Foro Boario. Op de hoek met Via di Ponte Rotto staat een merkwaardig gebouw: de Torre dei Crescenzi. Het is een restant van een middeleeuws torenfort dat dienst deed als tolhuis. In de muren zijn heel wat antieke resten en inscripties verwerkt. Het gebouw heeft tal van bijnamen waaronder Tor Crescenzia, Tor Monzone, casa di Cola di Rienzo en casa di Pilato.
Sla rechtsaf Via L. Petroselli. Op de kruising met Vico Jugario zie je de Torre dei Pierleoni, een van de weinige resten van de middeleeuwse buurt die in de jaren ’20 van vorige eeuw werd geruimd. De naam verwijst naar de adellijke familie Pierleoni die hier in de 11de eeuw woonde. Vandaag zijn er kantoren van de Sovraintendenza ai Beni Culturali del Comune di Roma gehuisvest. Het gebouw werd erg grondig gerestaureerd en heropgebouwd waarbij tal van resten van andere gebouwen werd gebruikt. Het resultaat staat hierdoor ver van het origineel.
Sla linksaf Via del Foro Olitorio naar de Tiber. Sla rechts af en meteen links af naar het Tibereilandje. Op de hoek staat de Torre della Pulzella (of Torre dei Caetani), het enige restant van het palazzo van de familie Pierleoni uit de vroege middeleeuwen. De toren kreeg deze naam door de aanwezigheid van een antiek marmeren hoofdje van een jongedame dat tussen de bakstenen is verstopt. In 1300 kwam de toren in handen van de familie Caetani maar zij verlieten het eiland omwille van overstromingen. In 1638 werd de toren gerestaureerd en toegevoegd bij het klooster.
Wandel het eiland over tot de andere oever en sla rechtsaf. Aan de volgende brug (Ponte Garibaldi) zie je aan je linkerkant op Piazza G.G. Belli de Torre degli Anguillara. Bijna alle torens maakten deel uit van een versterkt complex wat hier nog goed te zien is. De familie Anguillara was afkomstig van het Braccianomeer en was verwant aan de machtige familie Orsini. Vandaag wordt beweerd dat hier ooit Dante woonde maar het niet zeker is of de Toscaanse dichter hier ooit verbleef.
Sla rechtsaf en steek de brug over. Ga verder rechtdoor tot Piazza B. Cairoli en sla rechts af Via di S. Maria del Pianto tot het pleintje met de Portico d’Ottavia. Aan de zijkant zie je de kleine Torre dei Grassi, ook Torre Fornicata of Soricata genoemd. De familie Grassi kocht de toren van de familie Orsini in 1369. Later maakte het deel uit van een vishandel en in 1481 werd het gebouw toegevoegd aan een ziekenhuis.
Neem de voetgangersbrug naar de achterkant van het complex. Sla rechtsaf Via della Tribuna di Campitelli tot Piazza Margana. Op het kleine plein staat de Torre dei Margani, die recent een twijfelachtige restauratie te beurt viel. De toren bevat een antiek Romeinse portiek. Let op de ingekapselde zuil met Ionisch kapiteel, de enige die nog rest van 3 antieke zuilen die de familie aankocht in 1503. De toren dateert uit de 14de eeuw en telt 3 etages. Naast de toren een binnenplaats met een portaal dat rijkelijk versierd is met antieke Romeinse ornamenten. De clan Margani was een machtige Romeinse familie die belangrijke posities bekleedde in het Capitool. Ze bezaten ook andere torens in de stad zoals de Torre dei Borgia (zie verder). In 1480 werd Pietro Margani voor de ingang van deze toren vermoord door Prospero Santacroce.
Sla rechtsaf en vervolg langs Via della Tribuna di Tor de’ Specchi. De toren op je rechterkant is niet de Torre dei Specchi (nu verdwenen) zoals de straatnaam doet vermoeden maar de Torre dei Boveschi. De toren is opgenomen in het klooster van de Oblate di S. Francesca Romana. Ook deze familie (Boveschi) heeft banden met de Orsini’s en maakten vaak deel uit van de Romeinse Curie. De sporen van metselwerk op 6m hoogte zijn resten van een boog die diende als schuilplaats voor paarden en koetsen.
Sla linksaf op Piazza d’Aracoeli en neem linksaf Via delle botteghe oscure tot aan Largo di Torre Argentina. Op de hoek staat de Torre del Papito. Vaak wordt aangenomen dat de toren zijn naam gaf aan het plein maar dat is niet zo. De echte Torre Argentina is volledig verwerkt in de Casa del Burcardo. De Torre del Papito behoorde toe aan de familie Papareschi die hier een versterkt complex bouwde. Het portiek naast de toren is later toegevoegd en stond oorspronkelijk in het midden van de Largo. Bij de opgravingen en blootleggen van de archeologische site, werd het naar hier verplaatst.
Steek de Largo over en neem Via di S. Anna tot de kruising. Aan je rechterkant (nr 30) boven het restaurant staat de Torre del Monte delle farina die volledig werd ingebouwd in een moderner gebouw. Het is een toren uit tufsteen uit de 13de eeuw. In 1469 werden er 3 ramen toegevoegd (staat op de gevel vermeld). In de 19de eeuw werd de loggia toegevoegd. De toren maakte deel uit van een groot versterkt complex bestaande uit een palazzo met hoofdtoren en een muur met verschillende wachttorens waarvan dit er eentje is.
Sla rechtsaf Via del Monte della farina en neem linksaf Corso Vittorio Emanuele II. Sla rechtsaf op Piazza S. Pantaleo tot Piazza di Pasquino. Neem Via di S. Maria dell’Anima tot de kruising met Via di Tor Millina. De Torre Millina vind je op de hoek op de kruising. De familie Millini bezat heel wat gebouwen in deze wijk. Ze bouwde een palazzo waarbij de toren werd gerestaureerd. In terracotta letters kun je bovenaan “MILLINA” aflezen. Ter gelegenheid van een trouwfeest werd in 1491 de toren prachtig versierd met fresco’s. Wapenschilden, zeepaardjes, maskers, hoorn des overvloeds, maritieme goden, … waarvan sommige resten nog zichtbaar.
Ga rechtdoor tot Piazza di Tor Sanguigna. Hier staat de Torre Sanguigna, restant van het bolwerk van de familie Sanguigna, een machtige Ghibellijnse adellijke familie die tot de zestiende eeuw in deze wijk bleef. De toren is opgetrokken uit baksteen en tufsteen en was ooit versierd met fresco’s die door talrijke restauraties zo goed als verdwenen zijn. Aan de andere kant van de straat hadden de Orsini’s hun bolwerk, van oudsher aartsvijanden van de Sanguigna. Let op de gaten in de muren, daar werden masten in gestoken die afwisselend dienden om vlaggen of gordijnen te draperen. Bij dreiging werden er kruisbogen in bevestigd.
Wandel verder tot Piazza S. Agostino en sla links af Via dei Pianeralli. Aan je linkerkant staat de Torre dei Frangipane, beter gekend als de Torre della Scimmia. De bijnaam (apentoren) komt uit de roman “Il Fauno di marmo” van de Amerikaan Nathaniel Hawthorne. Een edelman had een zoon en een aapje. De aap nam de jongen mee op het dak. De wanhopige vader bad tot Maria en zie, de aap kwam gedwee terug naar beneden. Als dank plaatste de vader een eeuwig brandende lamp bovenop de toren.
Sla rechtsaf Via dei Portoghesi en meteen rechtsaf Via della Scrofa. Verderop linksaf Largo G. Toniolo. Rechtdoor Via delle Colonelle. Steek Piazza Capranica over, linksaf langs Piazza di Monte Citorio. Vervolg Via della Colonna Antonina. Steek Via del Corso over en neem Via dei Sabini. Wandel langs de Trevifontein en neem rechtsaf Via di S. Vicenzo. Linksaf Via della Dataria. De trappen op Salita di Montecavallo tot Piazza del Quirinale.
De Torre della Guardia Svizzera (ook Torre di Urbano VIII) bevindt zich net voor het presidentieel paleis. Het is een buitenbeentje want niet gebouwd door een adellijke familie. In 1626 liet paus Urbanus VIII de toren bouwen om het palazzo beter te beschermen tegen aanvallen van de Fransen. Op de toren stonden kanonnen die naar het plein wezen maar ze werden nooit gebruikt. Toen koning Vittorio Emanuele II in 1870 voor het eerst in Rome aankwam, groette hij de menigte vanaf de toren omdat het ongepast leek dit te doen vanaf de loggia van waaruit de pausen hun zegen gaven aan de stad.
Verlaat het plein en sla rechtsaf Via 24 maggio. Sla rechtsaf Via della cordonata en dan verderop linksaf Via 4 novembre. Hier staat de Torre Colonna uit de 12de eeuw. De toren is opgetrokken uit baksteen en telt 6 etages. Het is niet één van de vier hoektorens van het palazzo Colonna maar een verdedigingstoren uit een ruimere gordel van de machtige familie Colonna. In de muren werden later antieke fragmenten ingebouwd, inscripties vertellen ons dat F. Gualdi uit Rimini, pauselijk gezant, deze uit zijn verzameling schonk. De toren leunt tegen Casa Rubboli (1886) in neo-vijftiende-eeuwse stijl, fraai versierd met beschilderde majolica.
Sla rechtsaf en wandel tot Largo Magnanapoli. Van hier heb je een goed zicht op de Torre delle Milizie, een van de bekendste en markantste torens in Rome. De scheve toren maakte deel uit van een imposant complex van 6 torens en is ruim 50 m hoog. De naam verwijst naar een ouder antiek verdedigingsbolwerk. Later in handen van de Annibaldi, daarna de Caetani ter verdediging tegen de Colonna’s. In de 16de eeuw werd het opgenomen in het klooster S. Caterina. Volgens de legende zou keizer Nero vanuit deze toren het brandend Rome hebben bezongen (wat onmogelijk is), daarom noemen de Romeinen de toren nog steeds de Torre di Nerone. De toren staat scheef door eerdere aardbevingen.
Neem Salita del Grillo tot Piazza del Grillo. Hier staat de Torre del Grillo uit de 12de eeuw gebouwd door de familie Carboni. Later eigendom van de Colonna’s die het verkochten aan de familie Grillo om te verbinden met hun adellijk paleis. Bovenin lees je het opschrift “Ex Marchione de Grillis”. Deze familie is afkomstig uit Gubbio (Umbria) en vestigde zich in Rome in de 17de eeuw. Volgens de legende gooide Onofrio, een schurkachtige markies, geregeld met stenen vanaf de toren naar passerende Joden. Hij werd op de vingers getikt door de paus en kreeg gedaan dat hij met fruit mocht blijven gooien. De snoodaard gooide daarop met pijnboomappels wat al even pijnlijk bleek.
Wandel verder tot het einde van de straat. Hier staat Torre de’ Conti gebouwd door de familie Conti. Wat we vandaag zien is de voet van de toren, de rest stortte in tijdens aardbevingen. Paus Innocentius III liet de toren verbouwen om de kerkelijke macht te vertegenwoordigen en de pauselijke processies van St. Pieter tot de Lateranen te beschermen. Daar kwam kritiek op en daarom liet de paus het ziekenhuis van S. Spirito in Sassia op eigen kosten bouwen. Later kwam de toren in bezit van de Romeinse senaat. In de 17de tot 19de eeuw werd de vervallen toren gebruikt als kolenmagazijn. In 1884 wilde men de toren volledig slopen en een museum bouwen maar dat is er niet van gekomen.
Sla links af Via della Madonna dei Monti. Wandel tot de kerk S. Salvatore ai Monti (aan je linkerkant). Het hoge gebouw recht tegenover de kerk was ooit de Torre Secura (of Subura). Er werd aangenomen dat de toren gesloopt werd voor de verbreding van de straat ten tijde van Clemens VII. Maar recent onderzoek leverde bewijs dat dit niet klopt en dat de toren nog steeds bestaat. De originele toren uit de 13de eeuw is nog amper te herkennen want verlaagd, verbouwd, met nieuwe vensters en een dikke pleisterlaag.
Op de kruising verderop neem je rechtsaf. Sla daarna links af Via Cavour. Op de kruising met Via del Fagutale zie je de Torre di S. Francesco di Paola. Vandaag de klokkentoren van de gelijknamige kerk, ooit een belfort uit de 12de eeuw, gekend als de Torre dei Borgia. Maar in feite behoorde de toren toe tot de familie Cesarini en later de familie Margani.
De toren kijkt uit op een andere toren verderop in Via del Fagutale: de Torre degli Annibaldi. Deze toren maakte deel uit van het versterkte complex van S. Maria in Monasterio, een soort kerkburcht. Het complex werd door Honorius III aan de graven van Tusculum toegekend. Later kwam het in bezit van de familie Annibaldi, aartsvijand van de Frangipane. Ze bezaten strategische plekken (zoals deze toren en palazzo Venezia) langsheen het gebied dat de Frangipane beheersten. In 1240 versloeg Federico II de Frangipane ten voordele van de Annibaldi die echter later het onderspit moesten delven tegen de Caetani.
Vervolg verder Via Cavour. Op de splitsing aan de gelijknamige metrohalte neem je rechts Via G. Lanza. Op Piazza di S. Martino ai Monti vind je 2 torens aan beide zijden van het plein.
Aan je linkerkant staat Torre dei Cerroni (of Torre dei Graziani). Vandaag is de toren deel van het complex Casa Generalizia dell’Istituto delle Figlie di Maria Santissima dell’Orto. De familie Cerroni was nauw verwant met de families Graziani en Frangipane. De toren is bekroond met een dak met kantelen. Het gebouw werd gerestaureerd in de 19de eeuw met onregelmatige tufsteenblokken.
Aan de overzijde staat de alleenstaande majestueuze Torre dei Capocci. Net zoals de andere toren is deze verbonden met de families Cerroni, Graziani en Frangipane. Vandaag eigendom van de stad Rome. De toren telt 7 etages en is 36m hoog. Borstwering en kantelen dateren uit de 13de eeuw. De familie Capocci is oorspronkelijk afkomstig uit Viterbo (Lazio).
Wandel verder de straat uit. Steek Via Merulana over en ga verder rechtdoor tot Piazza Vittorio Emanuele II, eindpunt en metrohalte.